Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Táo quân có nguồn gốc từ
ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc nhưng được Việt
hóa thành huyền tích "2 ông 1 bà" - vị thần Đất, vị thần Nhà, vị thần
Bếp núc. Tuy vậy người dân vẫn quen gọi chung là Táo Quân hoặc Ông Táo.
Ở Việt Nam, sự tích Táo Quân được truyền khẩu, rồi ghi chép,
do đó có những sự khác nhau về tình tiết, nội dung chính được tóm tắt như sau:
Trọng Cao đành phải đi ăn xin.
Khi Trọng Cao đến ăn xin nhà Thị Nhi, thì hai bên nhận ra
nhau. Thị Nhi rước Trọng Cao vào nhà, hai người kể chuyện và Thị Nhi tỏ lòng ân
hận vì đã trót lấy Phạm Lang làm chồng.
Phạm Lang trở về nhà, sợ chồng bắt gặp Trọng Cao nơi đây thì
khó giải thích, nên Thị Nhi bảo Trọng Cao ẩn trong đống rơm ngoài vườn. Phạm
Lang về nhà liền ra đốt đống rơm để lấy tro bón ruộng. Trọng Cao không dám chui
ra nên bị chết thiêu. Thị Nhi trong nhà chạy ra thấy Trọng Cao đã chết bởi sự sắp
đặt của mình nên nhào vào đống rơm đang cháy để chết theo.
Phạm Lang gặp tình cảnh quá bất ngờ, thấy vợ chết không biết
tính sao, liền nhảy vào đống rơm đang cháy để chết theo vợ.
Linh hồn của ba vị được đưa lên Thượng Đế. Thượng Đế thấy ba
người đều có nghĩa, nên sắc phong cho làm Táo Quân, gọi chung là: Định Phúc Táo
Quân, nhưng mỗi người giữ một việc:
- Phạm Lang làm Thổ Công, trông coi việc bếp. Danh hiệu:
Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân
- Trọng Cao làm Thổ Địa, trông coi việc nhà cửa. Danh hiệu:
Thổ Địa Long Mạch Tôn Thần
- Thị Nhi làm Thổ Kỳ, trông coi việc chợ búa. Danh hiệu: Ngũ
Phương Ngũ Thổ Phúc Đức Chánh Thần.
Truyền thuyết này thể hiện rất đậm nét trong sinh hoạt của
người Việt. Trong bếp ngày xưa, thường có ba "ông đầu rau" - tức là
ba hòn đất nặn dùng để kê nồi xanh đun bếp, trong đó hai hòn nhỏ hơn hòn thứ
ba. Và nhân dân có tục lệ thờ "hai ông một bà", ngày 23 tháng Chạp
hàng năm làm "lễ Táo quân", "Tết ông Công ông Táo",
"tiễn ông Táo lên chầu Trời"... Đây rất có thể là ảnh hưởng của phong
tục thờ thần lửa - một phong tục có từ lâu đời của nhiều dân tộc, tuy nhiên
cách thể hiện ở mỗi nước một khác. Ví như ở Trung Quốc, từ thời cổ đại, Táo
quân (còn được gọi là "Táo thần", "Táo vương", "ông
Táo") đã được coi là một trong bảy vị thần đất được toàn dân cúng lễ.
Nhưng nguồn gốc của Táo quân thì không nhất quán. Theo sách Hoài Nam Tử, Viêm Đế
(tức Thần Nông) mang lửa đến cho dân nên khi chết được thờ làm thần bếp. Sách
Lã Thị Xuân Thu lại coi Chúc Dung mới là thần quản lý lửa (do Viêm Đế mang tới)
nên khi chết người dân thờ làm thần lửa. Còn sách Tây Dương tạp trở thì kể: thần
lửa trông như một cô gái đẹp, tên là Ổi hay Trương Đan, tên chữ là Tử Quách, những
ngày không trăng thường lên trời tâu về việc người nào có lỗi...
Chuyện truyền miệng của người Trung Quốc lại cho rằng trước
kia mỗi tháng vua bếp lên trời một lần vào ngày tối (ngày cuối tháng âm lịch) để
báo cáo về từng người trong mỗi gia đình (nhất là về những người đàn bà làm điều
xấu); sau này, mỗi năm vua chỉ lên trời một lần vào ngày 23 hoặc 24 tháng Chạp.
Đến ngày ấy, người Trung Quốc bày bàn thờ gần bếp, cúng vua bếp bằng thịt, cá,
rượu nếp, bánh kẹo; đặc biệt có thêm cả nước và cỏ khô (cho ngựa của vua bếp
"ăn" để bay và chở vua lên trời - khác với Táo quân của ta thì cưỡi
cá chép lên trời).
Tại sao ông Táo lại cưỡi cá chép về trời mà không phải các
con vật khác?
Phong tục của người Việt, ngày 23 tháng chạp, nhà nào cũng
tiễn ông Táo lên chầu trời. Trên bàn thờ có ba chiếc mũ mới bằng giấy: một màu
vàng ở giữa, hai màu đen ở hai bên - tức hai ông, một bà - không có cỗ mặn, chỉ
cúng hương hoa, sau có 3 con cá chép đang bơi trong chậu thau. 3 con cá chép có
ý nghĩa làm "ngựa" để Táo quân lên chầu trời. Sau khi cúng mũ được đốt
và cá chép được mang ra thả ở ao, hồ, sông...
Tết Táo quân vào ngày 23 tháng Chạp - người ta coi đây là
ngày "vua bếp" lên chầu Trời để tâu lại việc bếp núc, làm ăn, cư xử của
gia đình trong năm qua.
Sớm ngày 23 Tết, các bà nội trợ của mỗi gia đình đã xách túi
ra chợ chuẩn bị cho mâm cỗ cúng Táo quân. Một thứ không thể thiếu trong buổi đi
chợ là cá chép.
Cá Chép Vàng hay còn gọi là (Cá Chép Tiên) là một loài động
vật sống ở trên Thiên Đình, hồi trước sống trên trời, do phạm phải lỗi, nên bị
Thượng Đế đày xuống trần gian để tu hành để chuộc lại tội lỗi của mình gây ra.
Sau khi tu hành có chính quả, thì cá Chép sẽ hóa thân thành rồng và bay lên Trời.
Còn Ông Táo là do Thượng Đế phái xuống trần tục để theo dõi loài người, xem ai
là người Thiện, người Ác.
Sau đó Ông Táo bay về Thiên Đình để tâu lên Thượng Đế những
việc ở dưới trần gian Nhưng mà muốn bay lên Trời, thì Ông Táo phải nhờ đến cá
Chép mới lên được.
Làm lễ cúng ông Công ông Táo tùy nếp từng nhà nhưng mâm cúng
thường bao gồm:
- "Phục trang" của ông Công ông Táo.
- Ba con cá chép vàng (loại nhỏ để cúng), nhớ để vào cái
bình cao cao kẻo cá nhảy ra ngoài. Tuy nhiên có nhà không cần cá sống vì đã có
cá chép giấy thường bán kèm trong túi "phục trang". Nhà nào gần ao hồ,
sông suối thì nên mua cá sống, cúng xong thì đem thả (nếu nhà có trẻ con, cho
các cháu đi thả cá và giảng giải cho các cháu biết phong tục thì rất hay). Thả
cá xong, xin nhớ đừng vứt túi ni-lông xuống sông hồ kẻo coi như là không những
không được phúc phóng sinh mà còn bị vướng vào nghiệp sát sinh.
- Thịt lợn luộc: 1 miếng, thịt vai gáy. Nên đi chợ sớm mua
thì được thịt tươi ngon
- Một món canh: canh măng với xương.
- Một món xào có rau.
- Một đĩa muối.
- Hoa quả vàng mã.
*Lập riêng bàn thờ cúng tiễn Táo Quân ở khu vực nhà bếp.
Ghi chú:
Thưa chưa vị,
1. Nếu chư vị vẫn muốn đặt bàn thờ Ông Táo ở khu vực bàn thờ
gia tiên thì cũng được, nhưng phải làm thành một mâm riêng, phân biệt mâm cúng
gia tiên.
2. Sau ngày 23 tháng Chạp, thì các gia đình có thể tiến hành
dọn bàn thờ (quét, đánh bóng các đồ thờ bằng đồng, lau rửa bát hương...), tỉa
chân hương, hoặc thậm chí bỏ hết chân hương cũ. Nếu thay bát hương hoặc bàn thờ,
xin đem đốt hoặc thả xuống sông lớn.
3. Ngày tiễn ông Táo, nhà nhà đều cúng bái, đốt hương, hóa
mã...vậy xin bà con hết sức cảnh giác để tránh hỏa hoạn cho nhà mình và nhà
hàng xóm. Vàng hương khi đốt xong, cần gom lại cho sạch sẽ, đảm bảo vệ sinh cho
môi trường.
4. Nếu nhà có trẻ con, nên giảng giải cho các cháu bé hiểu
biết về phong tục cúng ông Táo.Truyền thuyết về Táo Quân
TS. Nguyễn Xuân Diện, Viện nghiên cứu hán nôm sưu tầm.
